Τάσου Αδαμόπουλου: Βασικές αρχές συντήρησης του κινηματογραφικού φιλμ

Η προσπάθεια του ανθρώπου να αποτυπώσει και να αναλύσει την κίνηση ξεκινάει σχεδόν από την εμφάνισή του στη γη. Τα πρώτα δείγματα της προσπάθειας αυτής τα βλέπουμε στις προϊστορικές σπηλαιογραφίες . Τα ζωγραφισμένα ζώα με τα οκτώ ή δώδεκα πόδια δεν είναι τίποτε άλλο από την προσπάθεια αποτύπωσης και ανάλυσης της κίνησης.

Με το πέρασμα των αιώνων και με τις διάφορες τεχνικές ανακαλύψεις φτάσαμε στην φωτοχημική ανάλυση και αποτύπωση της κίνησης, τον κινηματογράφο, ο οποίος κατά τη γένεσή του δεν ήταν τίποτε άλλο από ένα αξιοπερίεργο φαινόμενο (εικόνες που κινούνται) ? μετεξελίχθηκε όμως σε τέχνη. Πέρα όμως από τέχνη και απόλαυση ο κινηματογράφος είναι και η αποτυπωμένη ανθρώπινη δραστηριότητα. Ως τέτοια γίνεται μια ανεξάντλητη πηγή απ' όπου ο καθένας μπορεί να αντλήσει χιλιάδες πληροφορίες, από ένα ιστορικό γεγονός μέχρι την αρχιτεκτονική ή τον τρόπο ενδυμασίας των ανθρώπων σε μια συγκεκριμένη εποχή.

Πάρα πολλές φορές την πιο αυθεντική καταγραφή της καθημερινής ζωής την βρίσκουμε σε ταινίες ερασιτεχνών, ανθρώπων που από μεράκι και μόνο φιλμάρισαν την εποχή τους, τα ταξίδια τους, τα αγαπημένα τους πρόσωπα και κάθε στιγμή της καθημερινής τους δραστηριότητας.

Ωστόσο, το σημαντικό αυτό υλικό κινδυνεύει να χαθεί, διότι το φιλμ δεν είναι άφθαρτο αλλά ούτε και αθάνατο. Πολλές ζημιές παρουσιάζονται κατά τη διάρκεια των χρόνων της φύλαξης, ζημιές που προέρχονται από τις χημικές ιδιότητες των συστατικών του φιλμ αλλά και από την αμέλεια των ανθρώπων. Λόγω, λοιπόν, των ιδιοτήτων αυτών και της ανθρώπινης αμέλειας η μη τήρηση αυστηρών κανόνων συντήρησης μπορεί να οδηγήσει , μετά από κάποια χρόνια , στην οριστική απώλεια του κινηματογραφικού υλικού.

Ι. Ζημιές από τις χημικές ιδιότητες του φιλμ

Θεωρείται σκόπιμο και απαραίτητο να γνωρίζουμε πρώτα απ' όλα τις ζημιές εκείνες που οφείλονται στις χημικές ιδιότητες του φιλμ:

Α) ΣΥΣΤΟΛΗ (ΣΥΡΡΙΚΝΩΣΗ)

Συστολή ενός φιλμ ονομάζουμε την αλλαγή των διαστάσεών του. Η εικόνα γίνεται μικρότερη και μειώνεται η απόσταση μεταξύ των διατρήσεων. Η συστολή είναι αποτέλεσμα αποθήκευσης σε πολύ ζεστό και ξηρό χώρο . Αυτή συμβαίνει όταν το φιλμ χάσει την υγρασία του , τους διαλύτες (ή τα διαλυτικά υγρά ) και τον πλαστικοποιητή του. Ένα φιλμ που έχει υποστεί συστολή πάνω από ένα βαθμό δεν μπορεί να περάσει από κανένα μηχάνημα προβολής ή ανατύπωσης.

Β) ΣΚΕΥΡΩΜΑ

Το σκεύρωμα είναι μια κατάσταση κατά την οποία είναι αδύνατο να σταθεί το φιλμ επίπεδα (ίσια ), διότι κάποια μέρη έχουν ζαρώσει περισσότερο από τα άλλα. Το σκεύρωμα είναι και αυτό αποτέλεσμα κακής φύλαξης για τους ίδιους λόγους όπως και στη συρρίκνωση. Έχουμε δύο είδη σκευρώματος . Το τοξοειδές, όπου οι άκρες έχουν ζαρώσει περισσότερο απ' ό,τι το κέντρο και το κυματοειδές, όπου το κέντρο έχει ζαρώσει περισσότερο. Όταν ένα φιλμ έχει σκευρώσει δεν μπορεί να περάσει από καμία μηχανή, όπως συμβαίνει και με τη συστολή.

Γ) ΧΑΣΙΜΟ ΕΛΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

Το χάσιμο της ελαστικότητας οφείλεται στους ίδιους παράγοντες που προκαλούν και την συστολή (απώλεια υγρασίας , διαλυτών, πλαστικοποιητή). Όταν το χάσιμο της ελαστικότητας γίνεται εμφανές σε πολύ μεγάλο βαθμό, το φιλμ σπάει με το παραμικρό και τότε δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα για να το επαναφέρουμε στην αρχική του κατάσταση. Στην περίπτωση αυτή η μόνη δυνατή λύση είναι η προσπάθεια ανατύπωσής του.

Δ) ΧΡΩΜΑΤΙΚΗ ΑΠΩΛΕΙΑ – ΑΠΟΧΡΩΜΑΤΙΣΜΟΣ

Η εικόνα στα έγχρωμα φιλμ είναι λιγότερο σταθερή απ' ό,τι στα ασπρόμαυρα και είναι πολύ δύσκολο να τη διατηρήσουμε για μεγάλο χρονικό διάστημα. Με το πέρασμα του χρόνου το έγχρωμο φιλμ αποχρωματίζεται, παρ' όλο που τα χρώματα δεν χάνονται ταυτόχρονα. Συνήθως το κόκκινο χρώμα χάνεται τελευταίο και αυτός είναι ο λόγος που πολλά φιλμ είναι κόκκινα. Τα χρώματα χάνονται γρηγορότερα, αν η θερμοκρασία και η υγρασία του περιβάλλοντος αποθήκευσης είναι υψηλές.

Ε) ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Αρκετά προβλήματα οφείλονται στα εργαστήρια εμφάνισης και εκτύπωσης κινηματογραφικού υλικού. Ένα από αυτά είναι η κακή στερέωση του φιλμ που μπορεί να προκαλέσει διαχωρισμό της φωτοευαίσθητης επίστρωσης από τη βάση, με αποτέλεσμα να χάσουμε την εικόνα. Το πρόβλημα αυτό αντιμετωπίζεται με διαδικασία καινούριας στερέωσης. Άλλο πρόβλημα είναι ο κακός καθαρισμός κατά τη διάρκεια της εμφάνισης με αποτέλεσμα να μείνουν στην εικόνα στίγματα από υπολείμματα χημικών. Στο συγκεκριμένο πρόβλημα δεν έχουμε τη δυνατότητα μεγάλης παρέμβασης.

ΣΤ) ΣΚΟΥΡΙΑ – ΜΟΥΧΛΑ

Η πολλή υγρασία μπορεί να δημιουργήσει μούχλα στο φιλμ η οποία με τον καιρό διαβρώνει την εικόνα και την εξαφανίζει. Επίσης, από ένα σκουριασμένο κουτί ή από προβληματική επίστρωση μπορεί να αναπτυχθεί στο φιλμ σκουριά. Η μούχλα και η σκουριά σε προχωρημένο στάδιο καταστρέφουν τελείως το φιλμ.

ΙΙ. Ζημιές από ανθρώπινη αμέλεια

Μετά από την καταγραφή των βασικότερων προβλημάτων που προκαλούνται από τις χημικές ιδιότητες των συστατικών του φιλμ επιβάλλεται και η αναφορά στις ζημιές που προέρχονται από την αμέλεια των ανθρώπων:

Α) ΓΡΑΜΜΕΣ (ΓΡΑΤΖΟΥΝΙΕΣ)

Οι γραμμές στο φιλμ προκαλούνται από κακό χειρισμό: π.χ. όταν τυλίγουμε το φιλμ σε μια μπομπίνα και ενδέχεται να επικαθίσει σε αυτό ένα σκουπίδι που μπορεί να συρθεί ? ακόμη, όταν προσπαθήσουμε να σφίξουμε ένα χαλαρό φιλμ ? επιπλέον, όταν το φιλμ δεν περνάει σωστά από τη μηχανή προβολής ? επίσης, όταν η τελευταία είναι κακοσυντηρημένη κ.λπ.

Υπάρχουν διαφόρων ειδών γραμμές: οι διακεκομμένες και οι συνεχείς (γνωστές και ως τροχοειδείς), οι μικρές και λεπτές ( γνωστές και ως βροχή ), οι εγκάρσιες, οι διαγώνιες κ.α. Οι γραμμές μπορούν να δημιουργηθούν είτε στη βάση είτε στην επίστρωση και με διαφορετικό βάθος.

Β) ΖΗΜΙΕΣ ΣΤΗ ΔΙΑΤΡΗΣΗ

Η διάτρηση μπορεί να τραυματιστεί ή τις περισσότερες φορές να χαθεί ένα μικρό (1-4 διατρήσεις) ή ένα πολύ μεγαλύτερο κομμάτι της. Οι ζημιές αυτές μπορούν να αποκατασταθούν. Η διάτρηση είναι απαραίτητη, γιατί χωρίς αυτήν το φιλμ δεν μπορεί να μπει σε καμία κινηματογραφική μηχανή.

Γ) ΒΡΟΜΙΕΣ

Οι βρομιές αυτές είναι υπολείμματα σκόνης ή καυσαερίων ή διαφόρων τέυπ ή οποιουδήποτε άλλου στοιχείου που μπορεί να καθίσει πάνω στο φιλμ. Οι βρομιές αυτές είναι σχετικά εύκολο να καθαριστούν σε ειδικό μηχάνημα.

Οι ζημιές που προκαλούνται από τις χημικές ιδιότητες των συστατικών του φιλμ τις περισσότερες φορές δεν επιδέχονται διόρθωση και οφείλονται στις κακές συνθήκες αποθήκευσης. Το μεγαλύτερο πρόβλημα στο φιλμ το δημιουργεί η μη σταθερή θερμοκρασία και υγρασία. Η αυξομείωση των παραμέτρων αυτών είναι που προκαλεί τις συγκεκριμένες ζημιές. Οι συνθήκες αποθήκευσης διαφέρουν από κινηματογραφικό αρχείο σε αρχείο αλλά όλοι συμφωνούν σε κάποια μίνιμουμ στάνταρ.

Τα ασπρόμαυρα φιλμ ασφαλείας (diacetate – triacetate) θα πρέπει να φυλάσσονται σε θερμοκρασία 12 οC με αυξομείωση μέχρι 2 βαθμούς και την υγρασία 30% - 60% . Αν μαζί φυλάσσονται και μαγνητικά φιλμ ήχου, τότε η θερμοκρασία θα πρέπει να πέσει στους 6 οC . Ο H. Schou στο βιβλίο του ‘Preservation of moving images and sound' αναφέρει ότι τα φιλμ αυτά μαζί με τα μαγνητικά πρέπει να φυλάσσονται σε θερμοκρασία μικρότερη των 16 οC με αυξομείωση 1-2 βαθμούς, ενώ η υγρασία θα πρέπει να είναι 35% με αυξομείωση 2-5%.

Για τα έγχρωμα φιλμ ασφαλείας (diacetate – triacetate) οι κατασκευαστές διαφωνούν για τις συνθήκες φύλαξης. Η Agfa λεει ότι μπορούμε να τα φυλάξουμε στις ίδιες συνθήκες όπως και τα ασπρόμαυρα με τα μαγνητικά ήχου ( 6 οC θερμοκρασία και 30%-60% υγρασία ) . Η Kodak αντίθετα δίνει θερμοκρασία -18C και υγρασία 15% - 20% . Ο H. Schou στο βιβλίο του ‘Preservation of moving images and sound' αναφέρει ότι τα φιλμ αυτά θα πρέπει να φυλάσσονται σε θερμοκρασία –5 οC με αυξομείωση 1-2 βαθμούς και υγρασία 30% με αυξομείωση 2-5%. Στο μόνο που συμφωνούν είναι ότι οι συνθήκες πρέπει να παραμένουν αυστηρά αμετάβλητες.

Όταν φυλάμε φιλμ στο σπίτι, είναι απαραίτητο αυτό να γίνεται σε υπόγειους κλιματιζόμενους χώρους με σταθερή υγρασία και τον αέρα να ανανεώνεται σε τακτά χρονικά διαστήματα. Το καλύτερο είναι να δοθούν σε ένα κινηματογραφικό αρχείο, γιατί αυτό έχει κατάλληλα καταρτισμένο προσωπικό και κατάλληλους χώρους φύλαξης.

Τα κουτιά φύλαξης του φιλμ θα πρέπει να είναι κατά προτίμηση από υλικά που δε σκουριάζουν εύκολα, όπως το αλουμίνιο ή το αμετάβλητο ατσάλι. Απαγορεύονται τα κουτιά από σίδερο λόγω σκουριάς και τα χάρτινα κουτιά λόγω εύκολης αλλοίωσης του χαρτιού από την υγρασία και την πολυκαιρία. Τα κουτιά θα πρέπει να αντέχουν τα οξέα και να μην κλείνουν αεροστεγώς. Ό,τι χαρτί υπάρχει μέσα στο κουτί πρέπει να αφαιρεθεί όπως και οι χάρτινες σακούλες μέσα στις οποίες βρίσκεται το φιλμ. Είναι απαραίτητος ο περιοδικός έλεγχος των κουτιών για τυχόν τραυματισμούς και σκουριές.

Τα φιλμ δεν μπορούν να τοποθετηθούν κατακόρυφα για μόνιμη αποθήκευση. Πρέπει πάντα να τοποθετούνται οριζόντια. Στην κατακόρυφη αποθήκευση όλο το βάρος της μπομπίνας ακουμπά στο κατώτερο σημείο του φιλμ, με αποτέλεσμα το βάρος να του προκαλεί ανεπανόρθωτη ζημιά. Τα φιλμ πρέπει να ελέγχονται κατά τακτά χρονικά διαστήματα (κάθε ένα έως δυο χρόνια). Με τον τρόπο αυτό μπορούμε να προλάβουμε κάποιες ζημιές στην αρχή όπου μπορούμε ακόμη να επέμβουμε. Τις επεμβάσεις βέβαια, πρέπει να τις κάνουν εξειδικευμένοι άνθρωποι, γιατί έτσι αποφεύγονται ζημιές λόγω κακού χειρισμού.

Όπως είδαμε παραπάνω το φιλμ είναι ένα υλικό που επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες και πολύ εύκολα. Είναι κρίμα λοιπόν να χαθούν τόσες αποτυπωμένες, πάνω στο φιλμ, πληροφορίες επειδή δεν τηρούνται οι ενδεδειγμένοι κανόνες συντήρησης. Αν δεν μπορεί, για οποιοδήποτε λόγο, να δοθεί στο φιλμ το απαιτούμενο περιβάλλον καλό είναι τότε να αποταθούμε στο κινηματογραφικό αρχείο για συμβουλές. Η φιλμική καταγραφή είναι κληρονομιά όλων μας ας την διαφυλάξουμε σωστά.

Αδαμόπουλος Αναστάσιος
Υπεύθυνος των εργαστηρίων συντήρησης και αποκατάστασης της Ταινιοθήκης της Ελλάδος

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Henning Schou, Preservation of moving images and sound, Federation Internationale des Archives du Film (F.I.A.F.)
2. Paul L. Gordon, The book of film care, Eastman Kodak company

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Ο Αδαμόπουλος Αναστάσιος γεννήθηκε το 1968. Σπούδασε κινηματογράφο στη σχολή κινηματογράφου και τηλεόρασης Λυκούργου Σταυράκου απ' όπου και αποφοίτησε με την ειδικότητα του διευθυντή φωτογραφία. Εκπαιδεύτηκε στο B.F.I. στο Λονδίνο πάνω στη συντήρηση και αποκατάσταση κινηματογραφικού υλικού και συμμετείχε σε σεμινάρια που έλαβαν χώρα σε όλη την Ευρώπη για το ίδιο θέμα. Έχει διδάξει στα σεμινάρια της Ε.Ρ.Τ. με θέμα την συντήρηση και αποκατάσταση σε μεταπτυχιακούς φοιτητές του Τ.Ε.Ι. συντήρησης. Έχει εργαστεί στην κοπή αρνητικού σε πολλές ελληνικές ταινίες, ως βοηθός σκηνοθέτη και διευθυντής παραγωγής σε πολλές τηλεοπτικές παραγωγές. Από το 1989 εργάζεται στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος ως υπεύθυνος των εργαστηρίων συντήρησης και αποκατάστασης ταινιών.